تعریف مفهومی و تعریف عملیاتی

تفاوت تعریف های مفهومی و عملیاتی و کاربرد هر کدام در تحقیق چیست؟

تعریف مفهوم (Concept )
باید دانست که تعریف مفهوم، انتزاع یا برداشتی است که ما از یک شئ، پدیده، ویژگییا به طور کلی امری می‌کنیم و آن را در قالب واژه یا اصطلاحی بیان می‌کنیم. مفاهیم، اصطلاح‌های مجردی هستند که برای توصیف یا فهماندن تجربه یا منظور کاربران به کار می‌روند. (همان، ص۲۱۴) برخی مفهوم‌ها به صورت عینی قابل مشاهده، لمس و اندازه‌گیری هستند و در زمان و مکان خاصی می‌توان آنها را مشاهده و اندازه‌گیری کرد؛ به این نوع مفهوم‌ها، مفهوم‌های واقعی یا تجربی گفته می‌شود؛ اما مفهوم‌هایی وجود دارند که از هرگونه شرایط زمانی و مکانی مستقل‌اند و مشاهده و سنجش آنها دشوار و گاه ناممکن است؛ نظیر عاطفه، وطن، ارتباط و نظایر اینها؛ به این نوع مفهوم‌ها، مفهوم‌های مجرد یا نظری گفته می‌شود. (بیابانگرد،۱۳۸۲، ص۲۱۵)
در حقیقت، مفاهیم یک دورنماو راهی برای مشاهده پدیده‌های تجربی از طریق مفهوم‌سازی است. مفهوم یک پدیده نیست، بلکه نمادی از یک پدیده است.در هر تئوری مفاهیم از حساس‌ترین و مهم‌ترین عناصر هستند؛ زیرا شکل و محتوای آنها را تعریف می‌کنند.

تعریف‌های مفهومی و عملیاتی ( Conceptual andOperational Definitionss)

سازه‌ها و متغیرها را می‌توان به دو صورت «تعریف مفهومی و تعریف عملیاتی» تعریف کرد. تعریف مفهومی به تعریف یک واژه توسط واژه‌های دیگر اشاره دارد و به عبارت دیگر، در این تعریف، از واژه‌های انتزاعی و ملاک‌های فرضی استفاده می‌شود. این نوع تعریف، به شناسایی ماهیت یک پدیده کمک می‌کند و نقش مهمی را در فرایند منطقی تدوین فرضیه‌ها ایفا می‌کند. تعریف مفهومی را باید به تعریف عملیاتی تبدیل کرده تا بتوان آن را مشاهده کرد؛ برای مثال، هوش را می‌توان ظرفیت یادگیری، توانایی تفکر انتزاعی یا فعالیت فکری تعریف کرد. این تعریف مفهومی هوش، باید به تعریف عملیاتی تبدیل شود تا بتوان آن را مشاهده کرد.

تعریف عملیاتی، تعریفی است که بر ویژگی‌های قابل مشاهده استوار است. در این بیان، عبارت «قابل مشاهده»، به نکته مهمی در تعریف عملیاتی اشاره دارد. تعریف عملیاتی، فعالیت‌های محقق را در اندازه‌گیری یا دست‌کاری یک متغیر، مشخص می‌سازد و به عبارت دیگر، تعریف عملیاتی، راهنمای محقق در کار و شیوه انجام آن است. محقق ممکن است با یک سری از سازه‌ها مثل یادگیری یا اضطراب، سر و کار داشته باشد؛ قبل از آن که وی بتواند آنها را به صورت تجربی مورد مطالعه قرار دهد، باید تصمیم بگیرد که چه نوع رویدادهای قابل مشاهده‌ای معرّف این سازه‌ها می‌باشند. زمانی که یک مفهوم یا سازه به صورت عملیاتی تعریف شود، نشان‌گر‌ها۱۵ و اعمالی که بتوانند اطلاعات مربوط به آن مفهوم یا سازه را فراهم کنند، مشخص می‌شوند. تعریف عملیاتی باید طوری انجام پذیرند که اگر پژوهش‌‌گران مختلفی در شرایط مشابه، به اندازه‌گیری سازه یا مفهوم مورد مطالعه بپردازند، نتیجه یکسانی به دست آورند. باید توجه داشت که تعریف عملیاتی سازه‌ها، به آسانی صورت نمی‌گیرد؛ زیرا تنها یک تعریف تجربی از آنها وجود ندارد؛ برای مثال، پرخاش‌گری، در برخی شرایط، آسیب رساندن عمدی به دیگری تعریف می‌شود.

نمونه ای از تعریف مفهومی و تعریف عملیاتیک
کارایی
تعریف مفهومی:
کارایی (efficiency) مفهومی است که هزینه منابع مصرف شده در فرایند کسب هدف را ارزیابی می کند.دراین صورت که مقایسه خروجی های بدست آمده با ورودی های مصرف شده میزان کارایی را مشخص می کند.
تعریف عملیاتی:
برای سنجش «کارایی»، هزینه منابع انسانی، هزینه استفاده از تجهیزات، نگهداری تسهیلات و نرخ بازگشت سرمایه و نظایر آن مورد ملاحظه قرار می گیرد. بدین ترتیب کاراترین پرسنل کسی است که بتواند با کمترین هزینه مواد و دستمزد کار کند.